Podwójne dywany – honor Odelskiej ziemi

Mieszkańcy Odelska naprawdę mogą szczycić się przeszłością swej ziemi, jej tradycjami, obrzędami. Wile interesującego można zobaczyć w tej miejscowości położonej przy samej granicy białorusko-polskiej. Tutaj narodziło się wielu wybitnych ludzi, jedną z nich znaną na cały kraj była Jadwiga córka Augusta Rajska (1913-2003).

Czym jest podwójne tkanie? Spróbójmy zobaczyć razem. Mistrzowskie jakości i nazwa „podwójne” (oparte na dwóch osnowach) wynikają ze szczególnej techniki wykonania. Dywan jest złozony z dwóch odzielnych tkanin, jakie łączą się jedna z drugą na zakończeniach i w miejscach występowania wzorów.

Podwójne dywany zawitały pod strzechę w II poł. XIX wieku jako wytwory rzemiosła tkackiego. Zamorzni mieszkańcy zamawiali je w miasteczkach u tkaczy-specjalistów na weselny posag. Tkactwo takich dywanów potrzebuje szerokich krosien, tak samo wymaga specjalnych technicznych umiejętności podwójnego nawijania osnowy i tkania. W okresie międzywojennym wyrób „podwójnych dywanów” rozpowszechnił się wśród wiejskich kobiet.

Przed wojną taka technika wyrobu „podwójnych dywanów” była nazywana „grodzieńską”, co podkreślało ich lokalne występowanie. Ten teren obejmował okolice Grodna, Augustowa i Białegostoku. Według nieudokumentowanych źródeł w okresie międzywojennym mogła istnieć w okolicach Grodna manufaktura czy cech tkacki wyrabiajacy „podwójne dywany”, bedące na wysokim poziomie jakościowego wykonania.

Po II wojnie światowej wiodące miejsca wyrobów „podwójnych dywanów” znalazły sie na terenie Polski w części pólnocno-wschodniej kraju. Ten teren przebiegał miedzy Grajewem, Suwałkami, Sokółką i Białymstokiem, rzemiosło te stało się na wysokim poziomie wykonania i liczyło się jako dzieło sztuki.

Na terenie Bialorusi w zachodnich rejonach województwa grodzieńskiego, podwójne tkactwo nabrało regionalnego charakteru odnośnie do wcześniejszego historycznie ukształtowanego w okresie XVIII-XIX wieku. Centrum swej lokalizacji tego typu tkactwa stanowiło Podlasie, po części Mazowsze i teren leżący między Mazurami i Pojezierzem Augustowskim.

W II poł. XX wieku podwójne tkactwo było już znane w rejonach: grodzieńskim, świsłockim, mostowskim, zielwiewskim, jak i kamienieckim w województwie brzeskim. We wsiach koło Grodna taki wyrób tkacki był nazywany „tkackie dywany”. Taka nazwa była też używana na Białostoczyźnie. Nazwa „tkackie” odzwierciedla charakter powstania danego dzieła, jakie były wykonywane na zamówienie mieszkańców wsi.

Pod koniec lat 1930-tych Jadwiga Rajska nauczyła się podwójnego tkactwa u mistrzyni tkactwa w Sokółce. Całe życie swoje niemal poświęciła Jadwiga Rajska tkactwu dywanów, które stanowiło dla niej źródłem zarobku. Wykonywała dywany na zamówienie mieszkańców Odelska jak też na sprzedaż. Przez okres zimy i wiosny, w ciągu roku pani Jadwiga tkała do 10 dywanów. W młodości od swej mistrzyni nauczyła się tkać 12 różnych wzorów dywanów. W okresie 1970-1990 pani Jadwiga tkała tylko 4 wzory, jakie cieszyły się najwiekszą popularnością. Sama pani Jadwiga własnych wzorów dla dywanów nie tworzyła.

Kompozycje tkanych dywanów posiadają środek i obrzerza w formie liści, gałązek i rozet. Takie kompozycje brały swój poczatek od modernizmu XX wieku. Wyjątkiem były dywany z regularnym wzorem w centrum i zakończeniach rozetowych o nazwie „słoneczniki”, jakie ona tkała w kolorach żółto-brązowych. Dywany pani Jadwigi to głównie kolory: białe-ciemne-czerwone, zielono-czerwone, żółto-bordowe, czarno-czerwone. Na wszystkich tkanych dywanach jest data wykonania.

W naszych czasach podwójne dywany są tkane tylko przez nielicznych mistrzów tego rzemiosła. Na dzisiaj można umownie wyznaczyć dwa regiony na Białorusi, gdzie zachowuje się podwójne tkactwo. To wieś Gudziewicze, rejon mostowski i wieś Podbiele, rejon brzeski.

Pani Jadwiga Rajska przekazała swój fach miejscowej dziewczynie Helenie Ejsmont, która zachowuje technikę podwójnego tkania, ale zawodowo tym się nie zajmuje. Jedną z uczennic Jadwigi Rajskiej była Wiera córka Ignacego Biełakoz (ur. 1933 r.) – małżonka znanego założyciela Muzeum w Gudziewiczach Alesia Biełokoza. To pani Wiera przejęła i rozpowszechniła to rzemiosło we wsi Gudziewicze. Dzisiaj w Muzeum Państwowym Literacko-Krajoznawczym w Gudziewiczach znajdują się liczne dzieła tego tkactwa.

W 2011 r. w Państwowy spis historyczno-kulturalnego dziedzictwa Białorusi została wniesiona technika podwójnego tkactwa wsi Gudziewicze, rejonu mostowskiego, województwa grodzieńskiego. Dzisiaj to już nie tylko regionalne, ale i państwowe dziedzictwo.

Jadwigę Rajską należy zaliczyć jako spadkobierczynię tkackich technik tkania podwójnych dywanów i ich kultywowania na Grodzieńszczyźnie.